Nöbetçi Eczaneler
Çocuklara çok çalışırlarsa hayatta başarılı olacakları söylenir. Yakın zamana kadar bu tavsiye yetenekli ve çalışkan olanların epey işine yaramıştı. Ama zengin ülkelerde miras kalan servetin önemi giderek artıyor ve bu kapitalizm için büyük bir sorun.
Gelişmiş ekonomilerdeki insanlara bu yıl toplam 6 trilyon dolar civarında miras kalacak. Bu rakam söz konusu ülkelerin GSYİH’inin yüzde 10’una denk geliyor. Hâlbuki 20. yüzyılın ortalarında zengin ülkelerdeki ortalama yüzde 5’ti. Fransa’da 1960’lardan bu yana yıllık mirasın yurtiçi üretim içindeki payı iki katına çıktı.
Almanya’da da 1970’lerden beri yaklaşık üç kat artış söz konusu. Bir gencin ev alma ve görece rahat yaşama ihtimali, çalışma hayatındaki başarısı kadar kendisine miras kalan servetle belirleniyor. Bu değişimin korkutucu ekonomik ve sosyal sonuçları var çünkü sadece liyakat idealine dayalı meritokrasiyi değil kapitalizmin kendisini de tehlikeye atıyor.
Avrupa’da servet kemikleşiyor
The Economist’in hesaplamalarına göre “baby boomer” kuşağının ölümleri 2036 yılına kadar artmaya devam edecek ve sadece ABD’de bu jenerasyondan 1.5 milyon kişi hayatını kaybetmiş olacak. Bu da II. Dünya Savaşı’ndan sonra doğan bu kuşağın önemli miktarda miras bırakacağı anlamına geliyor. Servet, gelire kıyasla daha eşitsiz dağıldığı için yeni bir “inheritokrasi”, yani mirasa dayalı düzen doğuyor.
1900 yılında Amerika’nın zengin aileleri pasif biçimde borsaya yatırım yapsa, her yıl servetlerinin yüzde 2’sini harcasa ve ortalama sayıda çocuk sahibi olsa bugün ABD’deki miras kaynaklı milyarder sayısı 16 bini bulurdu. Gerçekte ise bu sayı bin civarında ve bunların ezici çoğunluğu kendi kendilerine milyarder olmuş kişiler. Ama trend tersine dönüyor. Olası sebeplerden biri milyarderlerin hem servet biriktirmeye başlaması hem de zenginliklerini daha iyi korumayı öğrenmesi.
İsviçre merkezli finans kuruluşu UBS’e göre 2023 yılında 53 kişi miras sayesinde, 84 kişiyse kendi çabasıyla milyarder oldu. Aradaki fark çok değil. Bunun sebebi varlıkları endeksli fonlara yatırmanın kolaylaşması ve servet yönetimi ilkelerinin daha iyi anlaşılması.
Fakirler isyan ederse?
The Economist’e göre serbest piyasa destekçileri de yeni inheritokrasinin yükselişinden son derece rahatsız olmalı. Mirasa dayalı düzen bir rant sınıfı yaratıyor. Yasal boşluklarla dolu vergi sistemleri zenginlerin vakitlerinin büyük bölümünü kurallarla oynamaya vermesi anlamına geliyor. Hâlbuki sermayeleri daha verimli alanlara yönlendirilebilir. Ev sahipleri varlıklarını korumak için hiçbir riske girmiyor. Yeni inşaatlar yapılmıyor, mirasa konmamış kişiler için konut daha da ulaşılmaz hâle geliyor. Yeni rant sınıfının çalışma ve yenilik motivasyonu azalabiliyor. Sistem açısından daha kaygı verici olan, bu şanstan yararlanamayan alt sınıfın asileşmesi.
Üstelik gayrimenkul almak ve rahat bir yaşam sürmek zorlaştıkça genç ve azimli çalışanların çabalama isteği de köreliyor. Sistemin kendi aleyhine işlediğine ikna oldukça ana akım siyasi partilere destek vermeyi bırakıyorlar. Bu da yeni siyasi gerilimler yaratıyor.